Στις επερχόμενες εκλογές υπάρχουν βάσιμες ελπίδες για την ανάδειξη μιας αριστερής κυβέρνησης με βασικό συστατικό τον ΣΥΡΙΖΑ.
Οι υπεύθυνοι αυτού του κόμματος και γενικότερα οι αντιπρόσωποι της Αριστεράς παραπονούνται δικαιολογημένα για την αρνητική στάση των ΜΜΕ απέναντι τους. Οι ίδιοι στηλιτεύουν δικαίως την κακή ποιότητα των τηλεοπτικών ειδήσεων, που μεταμορφώνονται συχνά σε φορείς συνειδητής παραπληροφόρησης στα όρια της ωμής προπαγάνδας.
Σε αυτά μπορούμε να προσθέσουμε την έλλειψη δεοντολογίας και παιδείας από ένα μεγάλο κομμάτι του δημοσιογραφικού δυναμικού, την εξάρτηση των κυρίαρχων ΜΜΕ από επιχειρηματικά και πολιτικά συμφέροντα και το γενικότερο πλαίσιο ανομίας μέσα στο οποίο λειτουργεί η μαζική επικοινωνία στη χώρα το οποίο και ευνοεί παραβατικές συμπεριφορές.
Παραδόξως όμως παρόλη την κριτική που ασκείται στα κυρίαρχα ΜΜΕ από τον ΣΥΡΙΖΑ, το πρόγραμμα του δεν προτάσσει μια ενδελεχή και ολοκληρωμένη εναλλακτική πρόταση για τη ρύθμιση στον τομέα αυτό.
Οι προτάσεις του ΣΥΡΙΖΑ
Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν δύο προγραμματικά κείμενα του ΣΥΡΙΖΑ που αναφέρονται στο θέμα (αυτά τουλάχιστον μπόρεσα να εντοπίσω). Το πιο άρτιο αφορά την περίπτωση της επανασύστασης της ΕΡΤ και βρίσκεται εδώ στην προ διαβούλευσης εκδοχή του. Σε γενικές γραμμές το κείμενο αυτό καλύπτεί ικανοποιητικά τις σημαντικότερες πτυχές του προβλήματος στη βάση της κατάργησης του νόμου 4173/2013 και όλων των διαγωνισμών και άλλων πράξεων που ερείδονται σε αυτόν.
Αυτό όμως που είναι εντυπωσιακό είναι η απουσία συγκεκριμένων προτάσεων σε ότι αφορά τα ιδιωτικά ΜΜΕ και το διαδίκτυο. Οι μόνες, περιορισμένες, αναφορές που κατάφερα να βρω είναι αυτές που περιέχονται στο προγραμματικό κείμενο για το πολιτισμό. Όμως σε ένα κείμενο 43 σελίδων μόνο η παρακάτω, γενικόλογη, παράγραφος αφορά τα ΜΜΕ (σελ. 41).
Επανεξέταση του σημερινού ραδιοτηλεοπτικού χάρτη. Εφαρμογή της νομοθεσίας που προβλέπει καταβολή τέλους. Θέσπιση κανόνων λειτουργίας για τα ιδιωτικά κανάλια με ρήτρα ανταποδοτικότητας στην κοινωνία. Αδέσμευτη και ακηδεμόνευτη ενημέρωση και όχι στην υπηρεσία εταιρικών και άλλων συμφερόντων. Υποχρέωση ελληνικού προγράμματος σε ποσοστό τουλάχιστον 60%. Ενίσχυση της Ελληνικής μυθοπλασίας, σειρών και τηλεταινιών, και του Ελληνικού ντοκιμαντέρ η οποία αποτελεί και το κατ’ εξοχήν πεδίο εργασιακής απορρόφησης των καλλιτεχνικών επαγγελμάτων και των συναφών ειδικοτήτων. Υποχρεωτική απόδοση του 1,5% για τον Κινηματογράφο με αναδρομική ισχύ. Κίνητρα ενίσχυσης της Ελληνικής παιδικής Μυθοπλασίας πρωτότυπης ή διασκευασμένης από παιδική λογοτεχνία, στη βάση των κατάλληλων ψυχοπαιδαγωγικών προδιαγραφών. Κατάργηση του μονοπωλίου στην μέτρηση ποσοτικής και ποιοτικής τηλεθέασης και ακροαματικότητας. Περιορισμός των προγραμμάτων βίας. Επανεξέταση των κανόνων χρόνου διαφήμισης ώστε να μην βαφτίζεται πρόγραμμα το τηλεμάρκετιγκ. Αναστολή απολύσεων και άμεση καταβολή των δεδουλευμένων. Σεβασμός των πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων των δημιουργών. Κατάργηση του ΕΣΡ με τη σημερινή του μορφή. Θεσμοθέτηση νέων κανόνων δεοντολογίας για δημόσια και ιδιωτική τηλεόραση και ραδιοφωνία.
Σε άλλο σημείο γίνεται μια πολύ σύντομη αναφορά στο διαδίκτυο με τις εξής προτάσεις (σελ.23):
Επιδιώκουμε αύξηση του ειδικού φόρου των παρόχων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και νέων τεχνολογιών (νέα ψηφιακά μέσα) σε ποσοστό 4% επί του συνόλου του εσόδου που πραγματοποιούν οι εταιρείες τηλεφωνίας (ανεξαρτήτως αντικειμένου και δραστηριότητας, από τη μετάδοση και διακίνηση οπτικοακουστικών έργων), όπως συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη.
ΝΕΟΣ ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΦΟΡΟΣ:
Θα νομοθετηθεί ένα ποσόν για 8% επί των εσόδων που πραγματοποιούν εταιρείες από τη μετάδοση ταινιών με χρέωση σε Ιντερνετ, βίντεο on demand, κινητά τηλέφωνα. Το ποσό αυτό θα πηγαίνει στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ.
Κάποιες άλλες ενδιαφέρουσες ιδέες εντόπισα και σε δημοσιεύματα με αφορμή ημερίδα του ΣΥΡΙΖΑ για το θέμα των ΜΜΕ τον Μάϊο του 2013 οι οποίες εισάγουν την ελπιδοφόρα έννοια των συνεργατικών -δημοσιογραφικών εγχειρημάτων. Αλλά δεν κατάφερα να βρω κάποιο σχετικό επίσημο και πλήρες κείμενο.
Είναι απόλυτα σαφές ότι οι λίγες αυτές προτάσεις είναι ανεπαρκείς για τη αντιμετώπιση ενός σημαντικού και βαθιά πολιτικού προβλήματος όπως η λειτουργία των ΜΜΕ και του διαδικτύου στη χώρα.
Μα αφετηρία τα παραπάνω, θα προσπαθήσω να συμβάλλω στον σχετικό διάλογο θέλοντας να δείξω, εν συντομία, ποια θα μπορούσε να ήταν η γενική κατεύθυνση μιας αριστερής πρότασης στον τομέα αυτό, επικεντρώνοντας στα εξής σημεία του ρυθμιστικού πλαισίου: τη λειτουργία των ιδιωτικών ΜΜΕ και του διαδικτύου. Θα αρχίσω σημειώνοντας το θεωρητικό γενικό υπόβαθρο στο οποίο θα πρέπει να στηρίζεται μια τέτοια πρόταση. Στη συνέχεια θα αναφέρω τις γενικές αρχές και του βασικούς στόχους που θα πρέπει να επιδιωχθούν πριν καταλήξω σε μια σειρά από συγκεκριμένα μέτρα.
Θεωρητικό υπόβαθρο
Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό της δημόσιας σφαίρας από τον Jürgen Habermas, τα ΜΜΕ παίζουν κεντρικό ρόλο στις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες οι οποίες βασίζονται στην αρχή της αντιπροσώπευσης. Από τη στιγμή που ο κάθε πολίτης δεν μπορεί να συμμετάσχει άμεσα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και άρα δεν έχει πρωτογενή πληροφόρηση και έκφραση, η γνώμη που σχηματίζει για τα κοινά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την λειτουργία των ΜΜΕ.
Εάν αυτά λειτουργούν σε υγιή περιβάλλον, σεβόμενα αρχές όπως η πολυφωνία, η αντικειμενικότητα, η ανεξαρτησία από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, ο στόχος της εξισορρόπησης των ταξικών ανισοτήτων κλπ. η αντιπροσωπευτική δημοκρατία μπορεί να λειτουργήσει (με όλα τα εγγενή μειονεκτήματα της). Στην αντίθετη περίπτωση, όπως είδαμε στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι χρόνια, το πολίτευμα υποβιβάζεται σε ένα είδος τηλεοπτικογενούς ολιγαρχίας με τα γνωστά αποτελέσματα.
Το συμπέρασμα που βγαίνει από αυτή τη διαπίστωση είναι ότι τα ΜΜΕ και δη τα πιο δημοφιλή από αυτά, όπως το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, αποτελούν κατεξοχήν δημόσια υπηρεσία. Υπό αυτή την έννοια ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους και της κοινωνίας νομιμοποιείται όχι μόνο σε ότι αφορά την ΕΡΤ αλλά και τα ιδιωτικά κανάλια, κάτι που αναγνωρίζεται ρητά από το Σύνταγμα της Ελλάδας.
Η ιδέα αυτή ισχυροποιείται από το γεγονός ότι η ιδιωτική ραδιοτηλεόραση χρησιμοποιεί για την εμπορική της δραστηριότητα ένα δημόσιο αγαθό που χαρακτηρίζεται από σχετική σπανιότητα: τις ραδιοτηλεοπτικές ερτζιανές συχνότητες.
Το Σύνταγμα της Ελλάδας προβλέπει λοιπόν ήδη τον δημόσιο έλεγχο της ιδιωτικής ραδιοτηλεόρασης ως προς δύο κατευθύνσεις: την ποιότητα των προγραμμάτων και την αδειοδότηση και λειτουργία των καναλιών.
Ένα επιπλέον στοιχείο αφορά τα δίκτυα τηλεπικοινωνιών μέσω των οποίων διοχετεύονται πληροφορίες και διαδικτυακές υπηρεσίες. Και σε αυτή την περίπτωση δικαιολογείται δημόσιος και κοινωνικός έλεγχος της λειτουργίας των πάροχων διαδικτυακών υπηρεσιών.
Από τη μία λόγω της αυξανόμενης σημασίας του διαδικτύου για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Από την άλλη διότι οι πάροχοι διαδικτυακών υπηρεσιών χρησιμοποιούν για την δραστηριότητα τους την υποδομή του τηλεφωνικού δικτύου η οποία χρηματοδοτήθηκε, μέσω του ΟΤΕ, από τον ελληνικό λαό.
Ένα βασικό στοιχείο που διαφοροποιεί την σημερινή κατάσταση σε σχέση με την περίοδο με την οποία συγκροτήθηκε το θεωρητικό πλαίσιο γύρω από την δημοκρατική λειτουργία της ραδιοτηλεόρασης είναι η δυνατότητα προσωπικής δημόσιας έκφρασης σε μεγάλη κλίμακα που προσφέρει το διαδίκτυο. Η διευκόλυνηση, καλλιέργεια και εμπέδωση αυτής της δυνατότητας είναι λοιπόν επίσης κρίσιμη.
Γενικές αρχές και στόχοι
Οι γενικές αρχές μια αριστερής πρότασης για τη ρύθμιση της μαζικής επικοινωνίας θα μπορούσαν να είναι οι εξής:
1.Η μαζική επικοινωνία είναι βασικό συστατικό του δημοκρατικού πολιτεύματος.
2.Υπό αυτή την έννοια τα ιδιωτικά ΜΜΕ δεν πρέπει να λειτουργούν μόνο με βάση τα κριτήρια της αγοράς αλλά και με βάση το δημόσιο συμφέρον. Αυτό σημαίνει ότι όταν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ των δύο, πρέπει να υπερέχει το δεύτερο.
3. Βασική επιδίωξη πρέπει να αποτελεί η διασφάλιση της ποικιλομορφίας στο χώρο του πολιτισμού και της μαζικής επικοινωνίας.
4.Ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους και της κοινωνίας νομιμοποιείται από τη τεχνική φύση και τον τρόπο λειτουργίας των ηλεκτρονικών ιδιωτικών ΜΜΕ (τηλεόραση, ράδιο, διαδίκτυο).
5.Η ρύθμιση των ΜΜΕ δεν αποτελεί προνόμιο του κράτους αλλά σε αυτήν πρέπει να συμμετάσχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι κοινωνικοί φορείς και ομάδες μέσω δημοκρατικών και συμμετοχικών διαδικάσιών με έκτακτο ή μόνιμο χαρακτήρα.
6. Πρωταρχικό μέλημα της ρύθμισης δεν είναι η επιβολή ενός μοναδικού μοντέλου από τα πάνω αλλά, αντίθετα, η δημιουργία ενός επικοινωνιακού οικοσυστήματος αποτελούμενου από διαφορετικά οικονομικά και δημοσιογραφικά μοντέλα μεταξύ των οποίων και αυτά που η αγορά και το κράτος δεν μπορούν να παράγουν και να συντηρήσουν.
Ο σεβασμός των παραπάνω αρχών προϋποθέτει την επίτευξη των εξής στόχων:
1. Ισχυρή, ανεξάρτητη και ποιοτική δημόσια ραδιοτηλεόραση.
2. Αυστηρά ρυθμιζόμενη, πολυφωνική και διαφανή ιδιωτική ραδιοτηλεόραση.
3. Δημόσια υποδομή που να επιτρέπει την πρόσβαση στο διαδίκτυο για όλους σε καλές συνθήκες και με μικρό κόστος.
4. Συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση της δημόσιας ατζέντας μέσω εγγύησης ελεύθερης δημόσιας έκφρασης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο για όλους.
5. Ενίσχυση μη εμπορικών περιεχομένων και καινοτόμων εφαρμογών στον τομέα του πολιτισμού και της δημοσιογραφίας.
6. Οικονομική και επαγγελματική ανεξαρτησία των δημοσιογράφων.
Μέτρα
Η επίτευξη των παραπάνω στόχων προϋποθέτει τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων. Ενδεικτικά κάποια από αυτά θα μπορούσαν να ήταν τα εξής:
Δημόσια ΜΜΕ
– Αλλαγή του τρόπου διοίκησης της ΕΡΤ μέσω ενός μοντέλου βασιζόμενου στη συμμετοχή ανεξάρτητων προσωπικοτήτων και κοινού, μέσω εκλογής αντιπροσώπων. Η νέα διοίκηση ορισμένη μετά από διαγωνισμό και διαφανή αξιολόγηση δεν θα είναι μετακλητή από την κυβέρνηση.
– Επικαιροποίηση των στόχων της δημόσιας τηλεόρασης με έμφαση στον πολιτισμό και την πληροφόρηση.
– Διακοπή της διαφήμισης στη δημόσια ραδιοτηλεόραση.
Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης
– Επαναπροσδιορισμός της αποστολής και της σύνθεσης του ΕΣΡ και αύξηση των πόρων και των ανθρώπινων μέσων που διαθέτει. Τα νέα μέλη θα επιλεχθούν μετά από ανοιχτό και διαφανή διαγωνισμό. Η σύνθεση του ΕΣΡ θα περιλαμβάνει υποχρεωτικά αντιπροσώπους των τηλεθεατών, ειδικούς από διαφορετικές επιστημονικές κατευθύνσεις και όχι μόνο νομικούς (κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, οικονομολόγους, ειδικούς στην πληροφορική) και αντιπροσώπους των πανεπιστημιακών τμημάτων σχετικών με το αντικείμενο.
– Δημιουργία ανεξάρτητης αρχής ελέγχου του συστήματος μέτρησης της τηλεθέασης ή εκτενής έλεγχος του από το ΕΣΡ. Επιβολή διαφανών κανόνων λειτουργίας και εάν κριθεί απαραίτητο δημιουργία ενός εναλλακτικού συστήματος μέτρησης με την ένταξη ποιοτικών κριτηρίων.
Ιδιωτικά ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ
– Ανάκληση όλων των προσωρινών αδειών λειτουργίας τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών σταθμών και επανεξέταση τους σε μηδενική βάση.
– Επιβολή αυστηρών κανόνων λειτουργίας τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών σταθμών και επανεξέταση των αδειών σε τακτά χρονικά διαστήματα.Προσθήκη υποχρεώσεων σε ότι αφορά τη παραγωγή ποιοτικής και πολύπλευρης ενημέρωσης ως αντιστάθμισμα για τη χρήση δημόσιων συχνοτήτων.
– Πλήρης διαφάνεια σε ότι αφορά τη σύνθεση του μετοχικού κεφαλαίου και τα λογιστικά στοιχεία των επιχειρήσεων ΜΜΕ. Υποχρεωτική διαβούλευση με τους εργαζόμενους για κάθε σημαντική απόφαση.
– Επαναφορά όλων των περιορισμών που θέτει ο νόμος 2328/1995 σχετικά με την οικονομική συγκέντρωση στο χώρο των ΜΜΕ και αυστηρή εφαρμογή τους (για λεπτομερή παρουσίαση του προβλήματος δες εδώ).
Δημοσιογραφία
– Αυστηρός έλεγχος και καταστολή κάθε μορφής παράνομης και επισφαλούς εργασίας στον χώρο των ΜΜΕ. Αναγνώριση των δημοσιογράφων που εργάζονται σε διαδικτυακά ΜΜΕ.
– Απαγόρευση εργασίας δημοσιογράφων σε γραφεία Τύπου δημοσίου, άρση της δημοσιογραφικής τους ιδιότητας σε περίπτωση εργασίας σε γραφεία Τύπου ιδιωτικού τομέα.
Διαδίκτυο
– Ειδική φορολόγηση των διαφημιστικών εταιρειών και των πάροχων διαδικτυακών υπηρεσιών που παρουσιάζουν κέρδη για την ενίσχυση της εγχώριας πολιτισμικής παραγωγής.
– Δυναμική πολιτική υπέρ του ελεύθερου λογισμικού και των κοινών, γενίκευση χρήσης αδειών τύπου Creative Commons από δημόσιους φορείς και ΜΜΕ.
– Περιορισμός, στα πλαίσια του δυνατού, της χρήσης κλειστών πληροφοριακών εργαλείεων και πλατφόρμων που ελέγχονται από το διαδικτυακό ολιγοπωλιο (για περισσότερα πάνω στην έννοια του διαδικτυακού ολιγοπωλίου δες εδώ).
– Νομιμοποίηση της μη εμπορικής ανταλλαγής αρχείων στο διαδίκτυο ακόμη και για αυτά που προστατεύονται από copyright. Ενίσχυση της πολιτιστικής δημιουργίας μέσω ενός συστήματος έμμεσης χρηματοδότησης στη βάση της πρότασης περί Δημιουργικής Συνεισφοράς (βλ. Sharing του Philippe Aigrain).
– Μείωση της διάρκειας της πνευματικής ιδιοκτησίας (για μια ενδελεχή κριτική του συστήματος προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας στην εποχή μας δες εδω).
– Ενίσχυση της προστασίας της ιδιωτικότητας και της ανωνυμίας στο διαδίκτυο (για πιο εμπεριστατωμένη δικαιολόγηση δες εδώ).
– Δημόσια οικονομική ενίσχυση των καινοτόμων μη εμπορικών πρωτοβουλιών που αφορούν την παραγωγή και διάχυση πολιτισμικών και πληροφορικών αγαθών, τη συμμετοχική δημοσιογραφία και τον δημόσιο διάλογο. Δυνατότητα φορολόγησης των πολυεθνικών του διαδικτύου προς όφελος των παραπάνω.
– Διευκόλυνση της ανεξάρτητης επιχειρηματικότητας μικρής κλίμακας στο χώρο της διαδικτυακής ανεξάρτητης δημοσιογραφίας κοινού συμφέροντος μέσω φοροαπαλλαγών, απλοποίησης διαδικασιών και ευνοϊκής μεταχείρισης εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης όπως το crowdfunding.
Κατακλείδα
Κάποια από αυτά τα μέτρα μπορεί να φανούν σε κάποιους υπερβολικά ή ανεδαφικά, σε άλλους ανεπαρκή και όχι αρκετά ρηξικέλευθα. Σαφώς και η συγκεκριμενοποίηση μιας αριστερής πολιτικής στο θέμα δεν θα είναι εύκολη υπόθεση και θα εξαρτηθεί από το μετεκλογικό συσχετισμό δυνάμεων.
Επίσης οι αλλαγές που αφορούν την πνευματική ιδιοκτησία σίγουρα θα βρεθούν αντιμέτωπες με σειρά δημιουργών που είτε επωφελείται, είτει πιστεύει ότι επωφελείται από το παραδοσιακό σύστημα προστασίας της.
Όμως μια τέτοια πρόταση είναι απαραίτητη και επείγουσα γιατί θέτει ως πρωταρχικό στόχο την υγιή λειτουργία της δημόσιας σφαίρας στη χώρα αλλά και την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων της κοινωνίας. Κανένας συμβιβασμός με τα κυρίαρχα ΜΜΕ και το πολιτισμικό στάτους κβο στη σημερινή τους μορφή δεν είναι ευκταίος.
Η κριτική μιας προοδευτικής κυβέρνησης από τα ΜΜΕ σαφώς και είναι καλοδεχούμενη από όποια πολιτική σκοπιά κι αν προέρχεται. Με ένα όμως προαπαιτούμενο: ότι πάνω από όλα τίθεται το δημόσιο συμφέρον, κι όχι η ιδιοτελής κατάχρηση επικοινωνιακής εξουσίας.
