Μας επιστρέφει η ψηφιοποίηση στον Μεσαίωνα; αυτός είναι ο τίτλος ενός εκτενούς άρθρου-παρέμβαση του Εβγκένι Μορόζοφ,συγγραφέα και ερευνητή στις πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της τεχνολογίας. Στο άρθρο του που αναδημοσιεύουμε από τη βελγική σελίδα lavamedia.be, ασκεί σφοδρή κριτική στους θεωρητικούς του “τεχνο-φεουδαρχισμού”, καταλήγοντας “Είναι ο καπιταλισμός ας το πούμε το όνομά του”! Μεταξύ άλλων αναφέρεται με έντονα επικριτικό τρόπο στις θεωρίες του Γιάνη Βαρουφάκη ο οποίος στις πολιτικές αναλύσεις του έχει “αντικαταστήσει” το καπιταλιστικό σύστημα με το “φάντασμα του τεχνο-φεουδαρχισμού”. Παραμύθια, λέει ο Μορόζοφ στο πολύ ενδιαφέρον κείμενό του παρακάτω.
Το ερώτημα είναι αν οι γίγαντες της τεχνητής νοημοσύνης έχουν μετατρέψει τους χρήστες τους σε δουλοπάροικους και υποτελείς, όπως εκείνους του Μεσαίωνα — καταδικασμένους σε απλήρωτη εργασία και στην πληρωμή προστίμων και προσόδων. Ή μήπως εφαρμόζουν κυριολεκτικά τις παλιές συνταγές του βιομηχανικού καπιταλισμού με προηγμένα προϊόντα; Σ’ αυτό το δίλημμα, θα χρειαστεί να διαλέξουμε ανάμεσα στον Κάρολο Ντίκενς και τον Καρλ Μαρξ.
Ένα μασκοφόρο, μεσαιωνικό φάντασμα στοιχειώνει την ευρωπαϊκή αριστερά, από το Παρίσι μέχρι τη Μαδρίτη και από τη Ρώμη μέχρι το Βερολίνο. Είναι το φάντασμα του «τεχνοφεουδαρχισμού». Από τη μία πλευρά, ο Ζαν-Λυκ Μελανσόν απαιτεί φορολόγηση των κερδών των νέων «ψηφιακών αρχόντων» μας· από την άλλη, γράφει ότι η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ), ότι «δεν είναι ξεχωριστή από την καπιταλιστική πραγματικότητα: είναι μέρος ενός τεχνοφεουδαρχισμού στον οποίο λίγοι παίκτες καρπώνονται το ενοίκιο».
Κέρδη ή ενοίκιο; Καπιταλισμός ή φεουδαρχία; Η οικονομία του Μελανσόν μοιάζει με τη γάτα του Σρέντιγκερ που περιφέρεται στους δρόμους της Σίλικον Βάλεϊ: υπάρχει ταυτόχρονα σε δύο κράτη – ζωντανά και νεκρά, καπιταλιστικά και φεουδαρχικά.
Η Ισπανίδα αναπληρώτρια πρωθυπουργός Γιολάντα Ντίαζ αντιτίθεται επίσης στον «τεχνοφεουδαρχιισμό του μεγιστάνα Έλον Μασκ». Οι δισεκατομμυριούχοι της τεχνολογίας, προειδοποιεί, σχεδιάζουν να «μετατρέψουν τις δημοκρατίες σε μοναρχίες που κυβερνώνται από μεγάλες εταιρείες». Ο ηγέτης του Ιταλικού Πράσινου Κόμματος Άντζελο Μπονέλι κατηγορεί τον ίδιο δισεκατομμυριούχο ότι δημιουργεί «έναν αυταρχικό νεοφεουδαρχισμό» και προτρέπει τη χώρα του να επιλέξει μεταξύ «Μασκ ή δημοκρατίας».
Όλες αυτές οι τραγικά-φεουδαρχικές δηλώσεις προκαλούν σχεδόν γέλιο — γιατί εκφέρονται τη στιγμή της πιο χυδαίας καπιταλιστικής έκστασης από την εποχή της «Χρυσής Εποχής» της Αμερικής, στα τέλη του 19ου αιώνα.
Τον περασμένο Μάιο, ο Ντόναλντ Τραμπ επέστρεψε από την περιοδεία του στον Κόλπο, κουβαλώντας υποσχέσεις για γιγαντιαίες επενδύσεις στην αμερικανική οικονομία, κυρίως για υποδομές τεχνητής νοημοσύνης.
Η Σαουδική Αραβία ανακοίνωσε 600 δισεκατομμύρια δολάρια, το Κατάρ 1,2 τρισεκατομμύρια, και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 1,4 τρισεκατομμύρια. Σε αυτά προστίθεται και το 1 τρισεκατομμύριο που είχε ήδη δεσμεύσει η Ιαπωνία τον Φεβρουάριο.
Όταν πέρυσι ο Σαμ Άλτμαν, ιδρυτής της OpenAI, είπε ότι ήθελε να συγκεντρώσει 7 τρισεκατομμύρια δολάρια, νομίσαμε ότι αστειευόταν. Σήμερα, η δήλωσή του μοιάζει μάλλον με έλλειψη φιλοδοξίας.
Ένα τσουνάμι επενδύσεων σαρώνει τη Big Tech: μόνο φέτος, η Meta, η Microsoft, η Alphabet και η Amazon επένδυσαν συνολικά 320 δισεκατομμύρια δολάρια σε υποδομές AI, έναντι 246 δισεκατομμυρίων το 2024.
Η νεοφυής Thinking Machines Lab συγκέντρωσε 2 δισεκατομμύρια, χωρίς καν να έχει παρουσιάσει έκδοση beta. Ευλογημένοι καιροί για τους ειδικούς της τεχνητής νοημοσύνης — ή για τους απατεώνες της! Η Meta δελεάζει μηχανικούς με μπόνους υπογραφής 100 εκατομμυρίων δολαρίων, ενώ ο πρώην διευθυντής διαχείρισης μοντέλων AI της Apple έλαβε προσφορά διπλάσια από εκείνη.
Η καπιταλιστική φρενίτιδα κορυφώνεται
Ένα τσουνάμι επενδύσεων έχει σαρώσει τις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας: Η Meta, η Microsoft, η Alphabet και η Amazon επένδυσαν μαζί 320 δισεκατομμύρια δολάρια σε υποδομές τεχνητής νοημοσύνης μόνο φέτος, σε σύγκριση με 246 δισεκατομμύρια δολάρια το 2024. Η νεοσύστατη εταιρεία Thinking Machines Lab έχει συγκεντρώσει 2 δισεκατομμύρια δολάρια χωρίς καν να κυκλοφορήσει μια beta έκδοση. Τι χρυσή εποχή για τους ειδικούς στην τεχνητή νοημοσύνη – ή αλλιώς τους απατεώνες! Η Meta προσελκύει μηχανικούς με μπόνους υπογραφής ύψους 100 εκατομμυρίων δολαρίων. Στον πρώην Διευθυντή Μοντέλων Τεχνητής Νοημοσύνης στην Apple προσφέρθηκε το διπλάσιο ποσό. Η εταιρεία xAI του Μασκ συγκέντρωσε 17 δισεκατομμύρια δολάρια σε μόλις δύο χρόνια, καταναλώνει τώρα 1 δισεκατομμύριο δολάρια το μήνα.
Σαν γρανίτης, ψυχρό και αμείλικτο
Στην καπιταλιστική αρένα, όπου ο καθένας μάχεται εναντίον όλων, οι γίγαντες της τεχνητής νοημοσύνης σφυρηλατούν απροσδόκητες συμμαχίες. Γράφουν επιταγές στους ορκισμένους εχθρούς τους και ακονίζουν τα μαχαίρια τους μόλις αυτοί γυρίσουν την πλάτη.
Οι BlackRock, Microsoft και xAI έχουν συγκεντρώσει 30 δισεκατομμύρια δολάρια για υποδομές Τεχνητής Νοημοσύνης (στόχος: 100 δισεκατομμύρια δολάρια). Οι OpenAI, Oracle και SoftBank, με τη σειρά τους, έχουν συγκεντρώσει 500 δισεκατομμύρια δολάρια για το έργο Stargate. Έλαβαν την ευλογία του Τραμπ.
Είναι η Microsoft ένας από τους μεγαλύτερους επενδυτές της OpenAI; Και λοιπόν; Μπροστά σε τέτοιους όγκους κεφαλαίων και στις προσδοκίες για μελλοντικά κέρδη, τίποτα δεν είναι ιερό. Η συσσώρευση δεδομένων, η κατασκευή αλγοριθμικών φρουρίων, και τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, προσφέρουν σήμερα όση προστασία από τον ανταγωνισμό θα πρόσφερε μια ομπρέλα μέσα σε τυφώνα. Ο μονοπώλης του σήμερα είναι η προσωποποίηση της ανικανότητας του αύριο. Έτσι η Wall Street απαιτεί την παραίτηση του Tim Cook. Ο διευθύνων σύμβουλος της Apple απέτυχε να καθορίσει στρατηγική για την εταιρεία του στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης.
Η ψευδαίσθηση του “τεχνο-φεουδαρχισμού”
Πρόκειται για μια ιδέα που διαθέτει τη γοητεία της αγυρτείας: ότι η τεχνολογική βιομηχανία οδηγεί το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα στην αυτοκαταστροφή του. Ο λυσσασμένος πόλεμος των τιμών που μαίνεται σήμερα μαρτυρά την τεράστια αναταραχή σε αυτή τη μάχη. Η xAI έκανε την αρχή, προσφέροντας υπηρεσίες σε τιμές χαμηλότερες από τους καθιερωμένους κολοσσούς της αγοράς. Λίγο αργότερα, η κινεζική DeepSeek προκάλεσε τη μεγαλύτερη κατάρρευση στην ιστορία του αμερικανικού χρηματιστηρίου: μέσα σε λίγες ώρες, η Nvidia έχασε 600 δισεκατομμύρια δολάρια κεφαλαιοποίησης (τα οποία βέβαια ξανακέρδισε μερικές μέρες μετά).
Και όλα αυτά μόνο επειδή η DeepSeek ανακοίνωσε ότι είχε αναπτύξει μια AI ανώτερη από εκείνη της OpenAI — και μάλιστα σε τιμή εξευτελιστική. Ακολούθησε λουτρό αίματος: η OpenAI, μειώνοντας τις τιμές σαν να έκανε ξεπούλημα (-26% για το GPT-4.1 και μια σχεδόν αυτοκτονική έκπτωση 80% στο κορυφαίο της μοντέλο, το “o3”), έσυρε ολόκληρο τον κλάδο σε μια αποπληθωριστική δίνη. Και όμως, μέσα σε αυτή τη χαοτική αγορά, κάποιοι Ευρωπαίοι πολιτικοί συνεχίζουν να μιλούν για “μεσαίωνα”.
Γιατί άραγε χρησιμοποιούν μεσαιωνικές μεταφορές για να περιγράψουν τη θριαμβευτική εκδοχή του καπιταλισμού, στην πιο ακραία μορφή της δημιουργικής καταστροφής; Ήδη από το 2019, η δοκιμιογράφος Μακένζι Γουορκ είχε ηχήσει τον κώδωνα του κινδύνου: μήπως το Κεφάλαιο έχει πάθει δυσπεψία από την οικονομία της πληροφορίας;
Οι νέοι “φεουδάρχες”, τους οποίους εκείνη ονομάζει “διανυσματιστές” (vectorialists) επειδή δεν ελέγχουν πια την παραγωγή αλλά τους φορείς της πληροφορίας, μετατρέπουν κάθε smartphone σε ένα “γεμιστό σάντουιτς” με τα προσωπικά μας δεδομένα.
Από τότε, πλήθος προφητών της καταστροφής έσπευσαν να καταλάβουν θέση στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων.
Το 2020, ο Γάλλος οικονομολόγος Σεντρίκ Ντυράν δημοσίευσε το Techno-féodalisme, προσφέροντας την πιο λεπτομερή ανάλυση αυτών των φεουδαρχικών συμπτωμάτων. Κατά τη γνώμη του, τα προγράμματα διάσωσης μετά την κρίση του 2008 δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να ενισχύσουν το παιχνίδι της απαλλοτρίωσης και του παρασιτισμού.
Η διάγνωσή του; Τα άυλα περιουσιακά στοιχεία – δεδομένα, αλγόριθμοι – συγκεντρωμένα σε στρατηγικά σημεία της αλυσίδας αξίας, γέννησαν μια νέα μορφή πρόσοδου, επιτρέποντας στις τεχνολογικές εταιρείες να αποσπούν υπεραξία χωρίς να παράγουν τίποτα.
Η νέα ιεραρχία της εξουσίας: από τον καπιταλισμό στον “νεφοφεουδαρχισμό”
Αυτή η ανάλυση γέννησε πολλούς επίδοξους συνεχιστές. Το 2022, η πολιτική θεωρητικός Τζόντι Ντιν έδωσε στη θεωρία μια πιο ριζοσπαστική χροιά, περιγράφοντας έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι μετατρέπονται σε απλούς υπηκόους ψηφιακών αρχόντων, που κυβερνούν μέσα από πλατφόρμες και αλγόριθμους.
Στον φεουδαρχικό αυτό μικρόκοσμο, κάθε “κάστρο” είναι μια εφαρμογή, κάθε “κύριος” ένας τεχνολογικός CEO — και οι χρήστες, οι δουλοπάροικοι των δεδομένων, προσφέρουν εργασία και πληροφορία χωρίς να το αντιλαμβάνονται.
Η πιο δυνατή φωνή της τεχνο-φεουδαρχικής λαογραφίας δεν είναι άλλη από τον πρώην υπουργό Οικονομικών της Ελλάδας, Γιάνη Βαρουφάκη. Το ευαγγέλιό του είναι τόσο κρύο όσο ο γρανίτης: ο καπιταλισμός πέθανε το 2008. Δεν το προσέξαμε τότε, επειδή μας γοήτευαν οι οθόνες μας.
Κατά τη γνώμη του, η φεουδαρχία δεν είναι απλώς μεταφορά — είναι η ακριβής περιγραφή της νέας τάξης πραγμάτων. Οι μεγάλες πλατφόρμες έχουν αντικαταστήσει την αγορά. Δεν πουλάνε απλώς προϊόντα: ορίζουν τις τιμές, τις ροές, τους κανόνες του παιχνιδιού. Ο ίδιος προτείνει τον όρο “cloudalism” (στα ελληνικά θα μπορούσαμε να πούμε “νεφο-φεουδαρχισμός”), για να περιγράψει αυτό το καθεστώς όπου οι “άρχοντες του νέφους” —οι Amazon, Google, Meta, Microsoft— απομυζούν την εργασία και τα δεδομένα των μαζών με τον ίδιο τρόπο που κάποτε οι φεουδάρχες απομυζούσαν τη δουλειά των αγροτών.
Η θεωρία του Βαρουφάκη είναι αξιοσημείωτη για τη σαφήνειά της. Υπό τον καπιταλισμό, εξηγεί, οι εταιρείες ανταγωνίζονται σε ευέλικτες, ρευστές, αποκεντρωμένες αγορές για να αποκομίσουν κέρδη από τα αγαθά που παράγουν. Όσο πιο αποτελεσματικά παράγονται αυτά τα αγαθά, τόσο υψηλότερα είναι τα κέρδη – και, αν όλα τα άλλα παραμένουν ίδια, τόσο μεγαλύτερα είναι τα οφέλη για την κοινωνία. Γι’ αυτό όλοι κυκλοφορούμε με πιο προηγμένες, αλλά φθηνότερες, συσκευές.
Ωστόσο, λέγεται ότι η ψηφιακή οικονομία έχει υπονομεύσει τα ίδια τα θεμέλια των αγορών και των κερδών. Το κέρδος (το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού και της παραγωγής) έχει αντικατασταθεί από την πρόσοδο (το αποτέλεσμα του ελέγχου). Οι καπιταλιστές παρήγαγαν προϊόντα. Οι ψηφιακοί μεγιστάνες περιορίζονται στη δημιουργία εσόδων από τα διαδικτυακά περιουσιακά στοιχεία που ελέγχουν. Πλατφόρμες όπως η Amazon, η eBay, η Alibaba, αλλά και το Facebook και η Google Marketplace, «συγκεντρώνουν τη δύναμη για να συνδέουν αγοραστές και πωλητές – το ακριβώς αντίθετο από αυτό που θα έπρεπε να είναι μια αγορά: αποκεντρωμένη». Είναι τα «οχυρά του cloud» , οι κεντρικές ζώνες ψηφιακού εμπορίου όπου ο φεουδαρχικός εκβιασμός έχει αντικαταστήσει τον ανταγωνισμό της αγοράς.
Οι «cloudalists», ο νεολογισμός που χρησιμοποιεί ο Βαρουφάκης για να περιγράψει τους βαρόνους της τεχνολογίας, έχουν υποβιβάσει τους παλιούς καλούς καπιταλιστές σε «υποτελείς» που αναγκάζονται να παρακαλούν για πρόσβαση στις πλατφόρμες. Σήμερα, η αφαίρεση ενός συνδέσμου από τη μηχανή αναζήτησης της Google μπορεί «απλώς να εξαφανίσει οποιαδήποτε εταιρεία από τον κόσμο του διαδικτύου». Οι ψηφιακοί εργαζόμενοι, οι «προλετάριοι του cloud », τρέχουν σαν χάμστερ σε αλγοριθμικά βελτιστοποιημένους τροχούς. Κάθε κίνηση που κάνουν «καθοδηγείται και επιταχύνεται από το ψηφιακό κεφάλαιο». Τέλος, και το πιο σημαντικό, οι παραδοσιακοί καπιταλιστές μπορούσαν να εκμεταλλευτούν μόνο τους δικούς τους εργαζόμενους. Οι cloudalists, ωστόσο, έχουν εφεύρει την «καθολική εκμετάλλευση» : όλοι έχουμε γίνει «δουλοπάροικοι του cloud», εργαζόμενοι δωρεάν στα ψηφιακά πεδία του κ. Μαρκ Ζάκερμπεργκ.
Ένα βασικό στοιχείο της θέσης του Βαρουφάκη είναι ότι οι νέοι φεουδάρχες μας δεν σκοπεύουν να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Τα αποτελέσματα αναζήτησης είναι δωρεάν, όπως και οι απαντήσεις από την Alexa (προσωπική βοηθό της Amazon), και τα κοινωνικά δίκτυα δεν χρεώνουν τους χρήστες τους. Αυτές οι υπηρεσίες έχουν ως στόχο να «τραβήξουν και να επηρεάσουν την προσοχή μας». Ακόμα και όταν οι εταιρείες χρεώνουν γι’ αυτές (π.χ., μια συνδρομή ChatGPT) ή εμπορεύονται προϊόντα (π.χ., Alexa), «δεν τα πωλούν ως εμπορεύματα», αλλά ως εργαλεία για να «έχουν πρόσβαση στα σπίτια μας και έτσι να τραβούν περισσότερη από την προσοχή μας». Αυτή η εξουσία πάνω στον ανθρώπινο εγκέφαλο τους επιτρέπει να αποσπούν ενοίκιο από τους παραδοσιακούς καπιταλιστές, οι οποίοι εξακολουθούν να πρέπει να πουλάνε αγαθά.
Έτσι, κατά τον Βαρουφάκη, ο καπιταλισμός έχει τελειώσει· στη θέση του, ένα νέο υβρίδιο έχει εγκατασταθεί — ούτε πλήρως αγορά ούτε πλήρως κράτος, αλλά ένα σύστημα εξάρτησης και πρόσοδου, όπου η εργασία γίνεται αόρατη και η εξουσία τεχνολογικά απόλυτη. Δεν μας παρακολουθούν απλώς ως υπαλλήλους και μας χειραγωγούν ως καταναλωτές· μας κάνουν επίσης να δουλεύουμε —δωρεάν— με την δική μας επιτήρηση. Κάθε αναζήτηση, κάθε κλικ, κάθε λήψη, σφίγγει τις αλυσίδες μας αμείλικτα. Έτσι αναδύεται η νέα εξορυκτική δύναμη — ο «νεφοκρατισμός», όπως τον αποκαλεί ο Βαρουφάκης — που μετατρέπει όποιον αγγίζει μια οθόνη σε ψηφιακό δουλοπάροικο και τους μικρούς επιχειρηματίες σε υποτελείς που πρέπει να πληρώνουν ενοίκιο. Η μηχανή τρέφεται από τον εαυτό της: συσσώρευση δεδομένων, αλλαγές συμπεριφοράς, συγκέντρωση εξουσίας, αυξανόμενα επιτόκια, αλγοριθμικές βελτιώσεις. Σε αυτή τη συνεχή διαδικασία εξόρυξης, είμαστε και το καύσιμο και το προϊόν.
Το απόλυτο παράδοξο είναι ότι ο καπιταλισμός αυτοκαταστρέφεται μέσω της ίδιας του της επιτυχίας. Ή, όπως γράφει ο Βαρουφάκης, «αφανίζεται μέσω της ανάπτυξης της καπιταλιστικής δραστηριότητας». Η δίψα του καπιταλισμού για αναστάτωση έχει γεννήσει τον φεουδαρχικό διάδοχό του. Στις αρχές του περασμένου αιώνα, ένας σοσιαλιστής διανοούμενος όπως ο Ρούντολφ Χίλφερντινγκ είδε αυτό το σύστημα να ανοίγει το δρόμο για έναν παράδεισο εργατών. Ο Βαρουφάκης, από την άλλη πλευρά, προβλέπει ένα πολύ πιο ζοφερό αποτέλεσμα.
Τι πιστεύετε για αυτή την προκλητική θεωρία; Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται άκαμπτη, οπλισμένη με τα εκφοβιστικά επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι ακαδημαϊκοί για να μπλοφάρουν στη συζήτηση τους με τους σκεπτικιστές. Από αυτή την άποψη, μοιάζει με τη θεωρία που παρουσιάζει η Shoshana Zuboff στο βιβλίο της « Η Εποχή του Καπιταλισμού της Επιτήρησης».
Αλλά προσπαθώντας υπερβολικά να μιμηθούν τον Καρλ Μαρξ, καταλήγουν να αντιγράφουν τον Κάρολο Ντίκενς. Γράφουν ένα βικτωριανό μελόδραμα μεταμφιεσμένο σε κοινωνική θεωρία: η αφηρημένη, αλλά εμπειρικά τεκμηριωμένη θεωρία δίνει τη θέση της σε μια εύγλωττη περιγραφή ενός απάνθρωπου συστήματος που συνθλίβει τους χρήστες, τους καταναλωτές και τους ευάλωτους εργαζόμενους.
Για να προσελκύσουν ένα ευρύ κοινό, οι Βαρουφάκης και Ζούμποφ παραλείπουν μια σειρά από δυσάρεστες τεχνικές πτυχές, όπως οι σχέσεις κράτους-κεφαλαίου, η παραγωγή και οι ενδοεταιρικές συναλλαγές. Αυτό τους διευκολύνει να συμπεράνουν ότι οι τεχνολογικοί γίγαντες στοχεύουν στη διατήρηση της ομαλής λειτουργίας των τροχών της κατανάλωσης, κυρίως βοηθώντας άλλες εταιρείες να πουλήσουν τα προϊόντα τους, είτε άμεσα (Amazon) είτε έμμεσα (μέσω διαφημίσεων στην Google και το Facebook).
Αν υπάρχει ένας φεουδάρχης στο δράμα που εκτυλίσσεται, αυτός είναι το ίδιο το κεφάλαιο.
Οι αριθμοί, ωστόσο, λένε μια διαφορετική ιστορία. Οι τεχνολογικοί γίγαντες βοηθούν επίσης αυτές τις εταιρείες να παράγουν. Η Amazon Web Services, η πλατφόρμα cloud του Τζεφ Μπέζος , εξυπηρετεί δύο εκατομμύρια οργανισμούς και ξεπέρασε τα 100 δισεκατομμύρια δολάρια σε έσοδα το 2024. Όταν το Netflix πληρώνει τον ετήσιο λογαριασμό του – περίπου 1 δισεκατομμύριο δολάρια – δεν πληρώνει φεουδαρχικό φόρο, αλλά αγοράζει τον ψηφιακό εξοπλισμό που είναι απαραίτητος για τη λειτουργία του.
Μήπως η Amazon δημιούργησε τις διαδικτυακές της υπηρεσίες συλλέγοντας προσωπικά δεδομένα που μεταδίδονται από τον στρατό των συσκευών της με δυνατότητα Alexa, όπως προτείνει ο Βαρουφάκης; Καθόλου. Το έκανε σύμφωνα με τους παλιούς καλούς κανόνες του καπιταλισμού, επενδύοντας σε υποδομές, στις οποίες έχει επενδύσει εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια από το 2014. Σήμερα, οι Διαδικτυακές Υπηρεσίες της Amazon παράγουν το 58% των λειτουργικών κερδών της, ενώ αυτός ο κλάδος αντιπροσωπεύει μόνο το 17% των συνολικών εσόδων της. Στην πραγματικότητα, έτσι βγάζει χρήματα η πολυεθνική, όχι χρεώνοντας τέλη συναλλαγών, με τα οποία ο Βαρουφάκης έχει τόσο εμμονή.
Αργή είσπραξη ενοικίων; Το αντίθετο. Μόνο μέχρι το 2025, η Amazon σχεδίαζε να επενδύσει 100 δισεκατομμύρια δολάρια, σχεδόν αποκλειστικά σε υποδομές τεχνητής νοημοσύνης. Λόγω της κλίμακας της, αυτή η διαδικασία αντιβαίνει στη φεουδαρχική λογική. Κανείς δεν θα φώναζε «φεουδαρχία» αν μια εταιρεία επένδυε υπέρογκα ποσά σε μια θεριζοαλωνιστική μηχανή που επιτρέπει στους αγρότες να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη αναμφίβολα τρέφεται από την μαγευτική πλημμύρα εικόνων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά δεν είναι οι φωτογραφίες με τις γάτες του ξαδέρφου σας που την κινούν. Είναι τα βιβλία που γράφονται από άτομα που έχουν συμβόλαιο με εκδότες. Η Silicon Valley αποκαλύπτεται από αυτή την άποψη για αυτό που πραγματικά είναι: μια συμμορία ληστών. Η Meta έχει διοχετεύσει 82 terabytes δεδομένων στην πειρατική βιβλιοθήκη Library Genesis. Η OpenAI έχει εκπαιδεύσει το GPT-3 στο σύνολο δεδομένων “Books2” – ένα σύνολο δεδομένων που πιθανότατα συγκεντρώθηκε από τις πιο αμφίβολες πηγές του διαδικτύου.
Μια μέρα, οι δικηγόροι των εκδοτών χτύπησαν την πόρτα τους. Τότε οι διαδικτυακοί κλεπτομανείς δεν είχαν άλλη επιλογή από το να βγάλουν τα βιβλιάρια επιταγών τους. Η News Corp. έλαβε 250 εκατομμύρια δολάρια από το OpenAI, η Wiley 44 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η HarperCollins κατάφερε να λάβει 5.000 δολάρια ανά κλεμμένο βιβλίο. Πολλοί άλλοι εκδότες εξακολουθούν να περιμένουν δικαστικές αποφάσεις, ενώ οι συγγραφείς βρίσκουν όλο και περισσότερο τα πολύτιμα έργα τους σε ένα συνονθύλευμα μεταδεδομένων. Εν τω μεταξύ, οι ψηφιακοί γίγαντες καυχιούνται για «δίκαιη χρήση». Η Meta δεν έχει ακόμη πληρώσει ούτε σεντ για την σημαντική λεία που συγκέντρωσε χάρη στο λογισμικό κοινής χρήσης αρχείων BitTorrent.
Όλα αυτά ήταν, φυσικά, αναμενόμενα. Μια Τεχνητή Νοημοσύνη βρίσκει την πραγματική πηγή τροφής της όχι στην ατελείωτη φλυαρία στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά σε επαγγελματικά παραγόμενο περιεχόμενο. Γι’ αυτό οι εταιρείες τεχνολογίας -με επικεφαλής την Google- ήταν αρχικά πειρατές προτού αναγκαστούν να γίνουν προστάτες.
Αυτό είναι το καπιταλιστικό μοντέλο με λίγα λόγια: απαλλοτριώνουν με όλη τους τη δύναμη· διαπραγματεύονται όταν εμφανίζεται κάποιος με περισσότερη δύναμη και ένα ρόπαλο του μπέιζμπολ· και καινοτομούν στον τομέα της δικαιολόγησης.
Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα της Amazon. Σίγουρα, οι αλγόριθμοί της χειραγωγούν τους χρήστες. Σίγουρα, οι υπάλληλοί της στύβονται σαν λεμόνια. Αλλά, με όλο τον σεβασμό στον Βαρουφάκη, η εταιρεία είναι πρωτίστως ένας βιομηχανικός γίγαντας με ελάχιστη εικονικοποίηση. Η Amazon ελέγχει περισσότερες από 600 αποθήκες logistics στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες 185 αλλού στον κόσμο. Το 2024, μίσθωσε επιπλέον 1,5 εκατομμύριο τετραγωνικά μέτρα και σχεδιάζει να κατασκευάσει 170 νέα κέντρα διανομής και να επενδύσει 15 δισεκατομμύρια δολάρια για να επεκτείνει τον αποθηκευτικό της χώρο. Το 2026, θα επενδύσει 4 δισεκατομμύρια δολάρια και θα κατασκευάσει 210 κέντρα παράδοσης για να εξυπηρετήσει ακόμη και τις πιο απομακρυσμένες περιοχές της Αμερικής. Οι μεσαιωνικοί φεουδάρχες εισέπρατταν το ενοίκιό τους με λιγότερη δυσκολία…
Οι πωλητές που χρησιμοποιούν τις ψηφιακές υπηρεσίες της Amazon αντιμετωπίζουν σημαντικές χρεώσεις: συνήθως 15%, εξαιρουμένων των εξόδων αποθήκευσης και αποστολής. Κάποιοι μάλιστα λένε ότι πληρώνουν στην Amazon το 40% των εσόδων τους. Αλλά τι ακριβώς αγοράζουν; Πρόσβαση σε υποδομές που θα τους κόστιζαν εκατοντάδες δισεκατομμύρια αν έπρεπε να τις κατασκευάσουν οι ίδιοι: αυτοματοποιημένες αποθήκες όπου τα ρομπότ κάνουν τη βαριά δουλειά, στόλο παραδόσεων μεγαλύτερο από αυτόν των περισσότερων ταχυδρομικών υπηρεσιών και τη δυνατότητα αποστολής αγαθών εντός μίας μόνο ημέρας, κάτι που ήταν επιστημονική φαντασία μόλις πριν από μια δεκαετία.
Από πού αντλεί η Amazon τη δύναμή της; Από επενδύσεις σε πάγια περιουσιακά στοιχεία, οικονομίες κλίμακας, αποτελέσματα δικτύου; Ή από την αποθησαύριση δεδομένων, από την εκβιαστική εισροή σύμφωνα με το φεουδαρχικό μοντέλο;
Στην πρώτη περίπτωση, θα παρέμενε στο πλαίσιο του καπιταλισμού, καθώς παράγει κέρδος συσσωρεύοντας κεφάλαιο. Στη δεύτερη περίπτωση, ως μη παραγωγικός φεουδάρχης, θα αρκούνταν στην χρέωση ενοικίου. Ωστόσο, δεδομένου ότι η εταιρεία είναι ικανή να επενδύσει 100 δισεκατομμύρια δολάρια σε ένα μόνο έτος σε μια υπηρεσία που έχει ελάχιστη σχέση με τη λεηλασία δεδομένων χρηστών, η απάντηση είναι προφανής.
Ο Βαρουφάκης αυτοαποκαλείται «ανορθόδοξος Μαρξιστής» με φιλελεύθερες τάσεις. Αλλά εκπαιδεύτηκε ως νεοκλασικός οικονομολόγος: για αυτόν, οι επιχειρήσεις είναι περισσότερο σαν μια σειρά εξισώσεων παρά σαν μια κυνηγετική αποστολή. Αυτό ίσως εξηγεί τη συγκινητική του πίστη στις «αποκεντρωμένες αγορές» και στον παραδοσιακό καπιταλισμό, όπου επικρατούσε το δίκαιο εμπόριο και ο ανταγωνισμός διασφάλιζε ότι το καλύτερο προϊόν θριάμβευε. Η παλιά φρουρά, αυτή των «Έντισον, Φορντ και Γουέσινγκχαους (…) είχε μόνο μία εμμονή: να αποκομίζει κέρδη αποκτώντας μονοπώλιο στην αγορά και αξιοποιώντας το κεφάλαιο των εργοστασίων και των γραμμών παραγωγής». Οι ψηφιακοί μεγιστάνες, από την άλλη πλευρά, «επενδύουν στην έρευνα και την ανάπτυξη, την πολιτική, το μάρκετινγκ, αποδυναμώνοντας τα συνδικάτα και σχηματίζοντας καρτέλ». Σχεδόν θα οδηγούνταν στο να πιστέψει κανείς ότι οι καπιταλιστές του παρελθόντος ήταν πραγματικά καλοί άνθρωποι υπερασπίζοντας συμφέροντα της ανθρωπότητας.
Η Γουόλ Στριτ, η Σίλικον Βάλεϊ, το Πεντάγωνο και η CIA έχουν συστηματικά καταστρέψει χώρες που επιδίωκαν τεχνολογική και οικονομική κυριαρχία.
Μοιράζεται τη νοσταλγία που τον τυφλώνει με τη Shoshana Zuboff, παρόλο που εκείνη έχει διαφορετική άποψη για τη χρυσή εποχή του καπιταλισμού: πριν από την ψηφιακή εποχή, η οικονομία λειτουργούσε άψογα χάρη σε ευρηματικές καινοτομίες στην οργάνωση της εργασίας. Ούτε αυτή μπορεί να φανταστεί ότι οι αμερικανικές πολυεθνικές μπόρεσαν να ακμάσουν χάρη στις συμβάσεις του Πενταγώνου, στις παρεμβάσεις των μυστικών υπηρεσιών και στην παγκόσμια εμβέλεια της Wall Street.
Ο Βαρουφάκης επιμένει ότι οι εταιρείες τεχνολογίας δεν χρειάζεται να «παράγουν φθηνότερα και καλύτερης ποιότητας προϊόντα». Επιδίδονται σε πρακτικές αρπαγής επειδή έχουν απελευθερωθεί από την πειθαρχία που επιβάλλει ο ανταγωνισμός. Για παράδειγμα, το κοινωνικό δίκτυο TikTok δεν ανταγωνίζεται πραγματικά το Facebook, αλλά «δημιουργεί ένα νέο ψηφιακό οχυρό για νέους δουλοπάροικους που αναζητούν μια διαφορετική διαδικτυακή εμπειρία». Ομοίως, η Disney Plus «δεν έχει προσφέρει στο κοινό ταινίες και εκπομπές του Netflix σε χαμηλότερη τιμή ή σε καλύτερη ανάλυση, αλλά ταινίες και εκπομπές που δεν είναι διαθέσιμες στο Netflix». Η Walmart «δεν προσφέρει χαμηλότερες τιμές από την Amazon ή καλύτερα προϊόντα, αλλά χρησιμοποιεί τη βάση δεδομένων της για να προσελκύσει περισσότερους χρήστες στο νέο ψηφιακό της οχυρό».
Ο Βαρουφάκης πιστεύει ότι έχει ανακαλύψει μια βαθιά αλήθεια για τον σύγχρονο καπιταλισμό. Ωστόσο, περιγράφει μόνο την αέναη λειτουργία αυτού του συστήματος. Ενώ δεν υπάρχει πραγματικός ανταγωνισμός μεταξύ πλατφορμών, ο ανταγωνισμός δεν βασίστηκε ποτέ αποκλειστικά στην ποιότητα και την τιμή των προϊόντων. Ο φιλελεύθερος Βαρουφάκης δεν αναγνωρίζει ότι ο ίδιος ο ανταγωνισμός είναι μια μορφή καταναγκασμού. Ως καλός μαρξιστής, θα παραδεχτεί ότι οι καπιταλιστές ασκούν πίεση στους εργαζόμενους, αλλά δεν θα φτάσει στο σημείο να παραδεχτεί ότι η αγορά ασκεί πίεση στους καπιταλιστές -και όχι πάντα για να τους ενθαρρύνει να παράγουν καλύτερα και φθηνότερα. Ο Μαρξ το κατάλαβε αυτό σωστά: το κεφάλαιο κινείται εκεί που βρίσκονται οι καλύτερες προοπτικές κέρδους, άλλοτε χρησιμοποιώντας καινοτομία, άλλοτε αρπακτικές επιδιώξεις -μια διαλεκτική τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο καπιταλισμός. Αυτή η συνεχής κίνηση παρασύρει τους καπιταλιστές σε έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων. Δεν μπορούν να ξεφύγουν από αυτόν τον πόλεμο. Είναι τόσο αυστηρός γι’ αυτούς όσο το νερό για ένα ψάρι.
Όσο ισχυρή κι αν είναι η Apple, η πολυεθνική εταιρεία έχει τον δικό της αφέντη: το παγκόσμιο κεφάλαιο. Ενώ η εταιρεία μπορεί, σαν ένας μεσαιωνικός εισπράκτορας διοδίων, να επιβάλλει τέλος 15 έως 30% στις εφαρμογές που προσφέρονται στο App Store, αισθάνεται απειλούμενη από την υστέρησή της στην τεχνητή νοημοσύνη. Αυτό έχει ήδη προκαλέσει στην Apple την οργή της Wall Street, αλλά αύριο μπορεί επίσης να χάσει χρήστες από άλλα λειτουργικά συστήματα όπως το Android και το Harmony OS της Huawei (το οποίο έχει ήδη εκθρονίσει το iOS στην Κίνα). Αντικαθιστώντας την δεύτερη θέση της για να κατευνάσει τους σκεπτικιστές, η Apple αποκάλυψε τη θλιβερή αλήθεια: ο αυταρχικός έλεγχος που ασκεί στους προγραμματιστές εφαρμογών δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με τις επιταγές των κεφαλαιαγορών.
Παραμύθια
Αυτό το μάθημα διαφεύγει από τον Βαρουφάκη: αν υπάρχει έστω και ένας φεουδάρχης στο δράμα που εκτυλίσσεται, αυτός είναι το ίδιο το κεφάλαιο. Δεν ήταν διαφορετικό και στην εποχή του Μαρξ. Ο όρος «δημοκρατικός καπιταλισμός» είναι οξύμωρο, επειδή στον καπιταλισμό, μόνο ο στρατός των αναλυτών της Wall Street έχει τον τελευταίο λόγο. Αν απαιτήσουν την ενσωμάτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης στα smartphones τους, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η Apple θα το κάνει.
Ο Βαρουφάκης είναι επιδέξιος στην ανάλυση των μικροαγορών, αλλά προφανώς δεν καταφέρνει να κατανοήσει τον συστημικό πόλεμο που διαλύει τους καπιταλιστές, παρόλο που αυτό ήταν το πεδίο δράσης του όταν ήταν ακόμα υπουργός Οικονομικών στην Ελλάδα. Κάνει ένα μοιραίο λάθος χάνοντας από τα μάτια του το δάσος για τα δέντρα. Αντί να προσπαθήσει να κατανοήσει τη λογική του οικονομικού συστήματος στο σύνολό του, εστιάζει σε συγκεκριμένα μέρη του. Είναι σαν μηχανικός που δεν μπορεί να εξηγήσει τη λειτουργία μιας μηχανής.
Ο τεχνο-φεουδαρχισμός είναι ένα παραμύθι που συσκοτίζει την αληθινή ιστορία: η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία των Big Tech ολοκληρώνει μια διαδικασία που ξεκίνησε πριν από εβδομήντα χρόνια.
Χέρι-χέρι, η Γουόλ Στριτ, η Σίλικον Βάλεϊ, το Πεντάγωνο και η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (CIA) έχουν συστηματικά καταρρίψει τα αδέσμευτα έθνη που επιδίωκαν την πραγματική τεχνολογική και οικονομική κυριαρχία. Σε μια πικρή ειρωνεία της μοίρας, τα σημερινά κράτη αγοράζουν αυτό που ορισμένοι ερευνητές ήδη αποκαλούν «κυριαρχία ως υπηρεσία». Δεν χρειάζεται πλέον να ανησυχείτε: η Microsoft, η Palantir και οι άλλες θα καλύψουν όλες τις ανάγκες σας, και μάλιστα σε προσιτή τιμή.
Αυτό ακριβώς κάνει τη θεωρία του τεχνο-φεουδαρχισμού τόσο ελκυστική —και τόσο επικίνδυνη: βασίζεται σε κακούς καρτούν («Μπέζος!», «Μασκ!», «Ζούκερμπεργκ!») και παρόμοιες λύσεις («Ας δημιουργήσουμε συνεταιρισμούς!», «Ας ζητήσουμε από τις κεντρικές τράπεζες να εκδώσουν ψηφιακά νομίσματα!», «Ας επιτρέψουμε τη φορητότητα των δεδομένων!»). Μας κάνει να πιστεύουμε ότι πολεμάμε μεσαιωνικούς άρχοντες, ενώ ο αντίπαλος είναι εντελώς διαφορετικής τάξης.
Ο “τεχνο-φεουδαρχισμός” είναι, λοιπόν, μια λογοτεχνική παρηγοριά, μια εύκολη εικόνα για να περιγράψουμε τη σύγχυση μας μπροστά σε έναν καπιταλισμό που έχει γίνει σχεδόν απάνθρωπος, απρόσωπος, ακατανόητος.
Αλλά στην ουσία, αυτό που βιώνουμε δεν είναι το τέλος του καπιταλισμού — είναι η απόλυτη κυριαρχία του.
Η τεχνολογία δεν μας επιστρέφει στον Μεσαίωνα· μας προωθεί, με τρομακτική ταχύτητα, σε μια νέα εποχή καπιταλιστικής φαντασμαγορίας, όπου η εργασία εξαϋλώνεται, η γνώση εμπορευματοποιείται και η εξουσία προγραμματίζεται σε κώδικα.
Όπως θα έλεγε ο Καρλ Μαρξ, η τεχνολογία “απογυμνώνει όλες τις ιερές σχέσεις” και τις υποτάσσει στη λογική της αγοράς. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σήμερα — μόνο που το κάνει με τη γλώσσα της τεχνητής νοημοσύνης και με τη λάμψη των οθονών μας.
Αν ψάχνουμε τον φεουδάρχη, ας μην κοιτάμε τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ ή τον Ίλον Μασκ· ας κοιτάξουμε το Κεφάλαιο που τους κινεί, τη δύναμη που μεταμορφώνει κάθε καινοτομία σε μέσο εκμετάλλευσης και κάθε χρήστη σε μονάδα κέρδους.
Ο Μεσαίωνας δεν επέστρεψε. Αυτό που επέστρεψε —και μάλιστα πιο λαμπερό, πιο βίαιο, πιο αποτελεσματικό— είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός.
** Σε συνεργασία με τη Le Monde Diplomatique, Σεπτέμβριος 2025. Μετάφραση Jan Reyniers.
Αναδημοσιεύθηκε στη σελίδα https://lavamedia.be/
Η μετάφραση από το blog έγινε με τη συνδρομή chatgpt.gr
